Đạo đức nghề nghiệp là vấn đề cốt lõi của hoạt động báo chí

Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đang tác động mạnh mẽ đến mọi mặt của đời sống xã hội, trong đó có đội ngũ những người làm báo. Dù công nghệ là nhân tố rất quan trọng nhưng đó vẫn chỉ là phương tiện truyền tải nội dung. Linh hồn của các tác phẩm báo chí vẫn là nhận thức, tư tưởng và đạo đức mà người cầm bút muốn chuyển tải đến người đọc qua tác phẩm.

Báo chí có thể không nhanh bằng mạng xã hội nhưng báo chí phải thắng mạng xã hội bằng độ tin cậy, sự thuyết phục của bài báo, bằng trí tuệ và đạo đức người làm báo. 

Nhân kỷ niệm 94 năm Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam 21-6, PV Chuyên mục Trò chuyện chủ nhật Báo CAND đã có cuộc trao đổi với nhà báo Hồ Quang Lợi, Phó Chủ tịch Thường trực Hội Nhà báo Việt Nam xung quanh vấn đề này.

PV: Ông nghĩ sao khi có ý kiến cho rằng, trong bối cảnh bùng nổ công nghệ hiện nay, nhiều cơ quan báo chí, đặc biệt là báo điện tử đang chạy đua và chạy theo mạng xã hội. Hậu quả là có những thời điểm, báo chí đã không thể hiện rõ vai trò của mình khi bị “lái” vào những vấn đề “tầm phào” lẽ ra không xứng đáng được đưa lên báo?

Nhà báo Hồ Quang Lợi: Không thể phủ nhận là hiện nay, mạng xã hội đang trở thành một trong những mảnh đất màu mỡ cung cấp đề tài cho báo chí. Tuy vậy, mặt trái của vấn đề này là đã xuất hiện một bộ phận người làm báo quá lệ thuộc vào mạng xã hội. Tức là lấy đề tài, lấy thông tin, lấy luôn cả cảm xúc, quan điểm, ý kiến trên mạng xã hội mà gần như không điều tra, thẩm định lại theo tác nghiệp báo chí. Hoặc nếu có điều tra thì cũng chỉ mang tính hình thức để hợp thức hóa thông tin ban đầu. 

Nhà báo Hồ Quang Lợi, Phó Chủ tịch Thường trực Hội Nhà báo Việt Nam.

Cách làm việc dễ dãi, cẩu thả này dễ gây nguy hại đối với xã hội, vì những nhận định sai lệch bằng những lối nói khác nhau, có thể lại được “chính thức hóa” trên các trang báo chính thống. Khi chạy theo mạng xã hội, báo chí có xu hướng khai thác những vấn đề nóng, có những chuyện hệ trọng, nhưng cũng có cả những chuyện rất tầm phào, mua vui rẻ tiền. Chạy theo những chuyện như vậy, báo chí đã tự đánh mất vai trò của mình, góp phần “lái” sự chú ý của dư luận sang những vấn đề không quan trọng, không thiết yếu đối với đời sống của một quốc gia.

PV: Trước những tác động mạnh mẽ của mạng xã hội đối với đội ngũ những người làm báo, mới đây, Hội Nhà báo Việt Nam đã ban hành Quy tắc sử dụng mạng xã hội của người làm báo. Vì sao phải ban hành một quy tắc riêng khi nội dung này đã được đặt ra trong Bộ quy định đạo đức nghề nghiệp của người làm báo do Hội Nhà báo ban hành trước đó, thưa ông?

Nhà báo Hồ Quang Lợi: Có thể nói rằng, chưa bao giờ vấn đề đạo đức người làm báo được đặt ra nóng bỏng và gay gắt như hiện nay. Đạo đức nghề nghiệp là vấn đề cốt lõi, sống còn đối với lao động báo chí. Điều này đòi hỏi nhà báo càng phải coi trọng tu dưỡng về đạo đức nghề nghiệp. Cốt lõi của đạo đức báo chí là sự chính trực, trung thực, khách quan... 

Do vậy, khi nhà báo viết trên các ấn phẩm chính thức hay khi tham gia mạng xã hội, thì vẫn là con người đó, trái tim, khối óc đó, phải luôn luôn bảo vệ các giá trị tốt đẹp, vì lợi ích thiết thân của người dân, lợi ích tối cao của đất nước và dân tộc. 

Nói cách khác, dù nhà báo sử dụng mạng xã hội như một “cư dân mạng” thì cộng đồng xã hội dễ hiểu đấy là quan điểm của nhà báo, và ít nhiều mang quan điểm của cơ quan báo chí nơi nhà báo đó đang làm việc. Điều này đòi hỏi nhà báo đưa thông tin, bày tỏ quan điểm riêng trên mạng xã hội cũng cần cẩn trọng, nghiêm túc, chuẩn mực giống như khi tác nghiệp báo chí. 

Việc Hội Nhà báo ban hành Quy tắc sử dụng mạng xã hội của người làm báo chính là cụ thể hóa quy định tại Điều 5 của Bộ quy định đạo đức nghề nghiệp của người làm báo đã được Hội ban hành trước đó theo hướng chỉ rõ những điều nhà báo được phép và không được phép làm khi tham gia mạng xã hội. 

Đây cũng có thể xem là hành động đi trước một bước khi mà hiện nay, Bộ Thông tin và Truyền thông đang xây dựng Dự thảo về Bộ quy tắc ứng xử của công dân trên mạng xã hội. Nhà báo ngoài tư cách công dân, còn là người dẫn dắt và định hướng dư luận nên cần phải nghiêm túc, chuẩn mực trong vấn đề này.

PV: Thưa ông, trong 8 điều quy định nhà báo không được làm khi tham gia mạng xã hội có tới 5 điều liên quan trực tiếp đến đạo đức nghề nghiệp của người làm báo. Tại sao Hội Nhà báo lại đặc biệt chú trọng và nhấn mạnh đến vấn đề này?

Nhà báo Hồ Quang Lợi: Nghề báo là một nghề đặc thù. Đối với nhà báo, ngoài Luật Báo chí đã quy định cơ bản, đầy đủ về hành lang pháp lý, về quyền và nghĩa vụ thì vẫn còn có những điều luật pháp không thể quy định hết được và đạo đức không cho phép. Đơn cử như có những bình luận, nhận xét trên mạng xã hội chưa thể truy cứu về luật pháp nhưng về đạo đức thì người ta thấy không ổn. 

Đứng trước một vấn đề, nhà báo có đưa tin hay không đưa tin, đưa tin ở mức độ nào, phân tích khía cạnh nào thường phụ thuộc vào chủ quan của người cầm bút, liên quan trực tiếp đến đạo đức nghề nghiệp của người làm báo. Đó là chưa nói đến chuyện, trong thời gian qua, có những nhà báo đã dùng nghề nghiệp để trục lợi. 

Thậm chí, gần đây đã xảy ra một số vụ việc đau lòng khi một số cá nhân đã dùng danh nghĩa nhà báo để “tống tiền”. Hoặc có không ít trường hợp làm báo chụp giật theo kiểu “sáng đăng, trưa gặp, chiều gỡ”. Tất nhiên, có những vụ việc gỡ bài do đưa thông tin ẩu, sai và chưa được kiểm chứng, song cũng có những trường hợp gỡ bài là do “tiếng gọi từ lợi ích” không chính đáng... 

Điều này cho thấy, ngoài những quy định chung của pháp luật, hoạt động của nhà báo cũng cần phải tuân thủ theo những quy tắc đạo đức nghề nghiệp mang tính đặc thù, có giá trị dẫn dắt lương tâm và trách nhiệm của người cầm bút dù nhà báo đang tác nghiệp thực tế hay tham gia mạng xã hội.

PV: Nhà báo, ngoài tư cách công dân còn là người dẫn dắt và định hướng dư luận. Theo ông, người làm báo tham gia mạng xã hội như thế nào thì được coi là đúng đắn và chuẩn mực?

Nhà báo Hồ Quang Lợi: Chuẩn mực trước hết là trung thực, khách quan, tôn trọng sự thật. Đưa tin sai, bình luận lệch lạc là không chuẩn mực, theo đuổi mục đích cá nhân, thiếu trách nhiệm với xã hội là không chuẩn mực. Thấy cái sai mà không phê phán lại còn a dua là không chuẩn mực. Thấy cái đúng, cái tốt bị tấn công mà không bảo vệ lại còn châm chọc, dè bỉu là không chuẩn mực. Khách quan, trung thực, tôn trọng sự thật là cốt lõi của đạo đức nghề nghiệp báo chí. 

Đối với nhà báo, phải ý thức được trách nhiệm của mình là tham gia xây dựng đời sống tư tưởng, tinh thần lành mạnh bằng những thông tin lành mạnh. Dù ở bất cứ đâu, sứ mệnh, bổn phận của họ vẫn là người làm báo, người cung cấp thông tin, chính xác, đúng đắn cho xã hội. Tôi nghĩ, đó là lý do đòi hỏi phải có sự chuẩn mực, trách nhiệm của người làm báo khi tham gia mạng xã hội.

PV: Bên cạnh việc ban hành Bộ quy tắc đạo đức của người làm báo, quy tắc sử dụng mạng xã hội của người làm báo, Hội Nhà báo Việt Nam cũng đã đưa vào vận hành hệ thống phần mềm quản lý việc gỡ bài của các cơ quan báo chí. Điều này trên thực tế đã mang lại những hiệu quả bước đầu như thế nào, thưa ông?

Nhà báo Hồ Quang Lợi: Để khắc phục câu chuyện “sáng đăng, trưa gặp, tối gỡ” gây bức xúc dư luận xã hội trong thời gian qua, Hội Nhà báo Việt Nam đã đưa vào sử dụng phần mềm quản lý việc gỡ bài của tất cả các báo. Bước đầu, việc làm này đã mang lại hiệu quả rất tích cực. Hiện nay, theo thống kê, một tuần, trong số hơn 900 cơ quan báo chí với hàng vạn tin, bài được xuất bản, trung bình chỉ có khoảng vài ba tin, bài đăng lên rồi gỡ. Sau đó, chúng tôi đều công khai yêu cầu các cơ quan báo chí có bài gỡ xuống phải báo cáo, giải trình lý do để minh bạch nguyên nhân. Nếu phát hiện bất thường, sẽ có biện pháp xử lý phù hợp và kịp thời.

PV: Theo ông, trong xu thế cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đang bùng nổ như hiện nay, đội ngũ làm báo cần phải làm gì để tận dụng cơ hội và không bị “bỏ lại phía sau”?

Nhà báo Hồ Quang Lợi: Trong thời đại ngày nay, việc học tập, nâng cao trình độ nghiệp vụ, ứng dụng thành tựu khoa học công nghệ vào công tác làm báo cần phải được đội ngũ báo chí cả nước triển khai mạnh mẽ để đáp ứng được yêu cầu và nhiệm vụ đặt ra. 

Về vấn đề này, hàng tháng, hàng quý, Hội Nhà báo Việt Nam đều đặn mở các lớp ngắn hạn miễn phí để bồi dưỡng, cập nhật kiến thức nghề nghiệp cho đông đảo phóng viên các cơ quan báo chí về kĩ năng viết phóng sự; kĩ năng làm báo điện tử; kỹ năng quay phim; kỹ năng dựng phim… 

Tuy nhiên, trong bối cảnh báo chí đang hướng tới xu hướng truyền thông đa phương tiện, tòa soạn hội tụ, có lẽ đội ngũ nhà báo, đặc biệt là các nhà báo trẻ cũng cần tiếp tục phát triển theo hướng đa di năng để có thể tác nghiệp trong mọi tình huống. Nhà báo trẻ có thể vừa viết bài, vừa chụp ảnh, quay phim và thậm chí là dựng video. 

Bên cạnh đó, ngoài mặt trận chính là báo chí, các nhà báo cũng có thể sử dụng thêm các hình thức khác như mạng xã hội để tuyền tải thông tin đến với độc giả, nhất là trong việc tuyên truyền đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước đến với đông đảo quần chúng nhân dân. Dù trong bối cảnh nào, người cầm bút vẫn phải giữ được nền tảng đạo đức, góp phần bảo vệ giá trị tư tưởng, văn hóa trong thời đại hội nhập. Đó cũng chính là nhiệm vụ đặt ra đối với những người cầm bút hiện nay.

PV: Xin cảm ơn ông về cuộc trao đổi này!

Huyền Thanh/CAND