TIÊU CHUẨN SỐNG - THẾ NÀO LÀ SỐNG ĐƯỢC?

Tiêu chuẩn sống của người Việt hôm nay ra sao? Đó là một câu hỏi khó, khi cách biệt giàu - nghèo mỗi ngày một lớn hơn, cách biệt giữa đô thị và nông thôn cũng giãn rộng ra. Nhưng câu hỏi đó còn khó hơn nữa khi chúng ta nhìn nhận về tiêu chuẩn sống vượt ra suy nghĩ đơn thuần về một đời sống vật chất…

Thế nào là sống được?

Vài năm gần đây, có một cuộc tranh luận mà khá nhiều tờ báo hay lấy ra để khai thác: cần bao nhiêu tiền để sống được ở X? (có thể là một thành phố lớn bất kỳ, như Hà Nội, TP Hồ Chí Minh hoặc một vùng quê nào đó…).

Các cuộc thảo luận kiểu này nhanh chóng rơi vào bế tắc. Người cho rằng chỉ 10 triệu là sống ổn ở thành phố, kẻ lại bảo 10 triệu không đủ tiền đóng học cho con tôi một tháng. Rồi người thì tiết kiệm đến mức mỗi bữa chỉ dám tiêu 20.000-30.000 đồng cho hai món cơ bản, kẻ thì “nhà tôi mỗi tháng tiền ăn phải ba chục triệu”.

Tiêu chuẩn để một người có thể sống được luôn là bài toán hóc búa, vì nhu cầu mỗi người là khác nhau. Nhưng thay vì nhìn chúng như một vấn đề cá nhân, các nhà khoa học nghĩ về chúng dưới góc độ xã hội, như ý kiến của Albert Einstein, là “hỏi chính mình rằng cấu trúc của xã hội và thái độ văn hóa của con người nên được thay đổi như thế nào để làm cho cuộc sống con người thỏa mãn nhất có thể”.

Phương pháp nổi bật nhất trong số này là khái niệm do nhà xã hội học Hà Lan Ruut Veenhoven của Đại học Erasmus (Rotterdam) đặt ra: “Lý thuyết sống được”, chỉ ra rằng mọi người sẽ hài lòng hơn trong những xã hội cung cấp đầy đủ các nhu cầu con người nhất cho số lượng người lớn nhất.

Công trình vĩ đại của nhà tâm lý học quá cố người Mỹ Abraham Maslow cung cấp một mô hình để hiểu các nhu cầu đó, từ thấp lên cao. Thức ăn, quần áo và nơi ở - các nhu cầu sinh lý của chúng ta - ở đáy của kim tự tháp. Tiếp theo là nhu cầu an toàn, về tài chính, việc làm và được giải thoát khỏi nỗi sợ hãi. Sự tự trọng tạo nên cấp độ tiếp theo - bao gồm tình bạn, tình yêu và đắm chìm trong các mối quan hệ xã hội. Cảm giác được đánh giá cao bởi cộng đồng và tự chủ cuộc sống hình thành các nhu cầu cấp cao hơn, là sự tự tôn và nhu cầu thể hiện bản thân.

Bằng cách liệt kê những nhu cầu cơ bản này, chúng ta biết rằng thiết chế quan trọng nhất để tạo ra và phân phối chúng là nền kinh tế, vì nền của tháp nhu cầu chính là những thứ đơn giản nhất, thức ăn và chỗ trú ẩn. Chìa khóa để hiểu hạnh phúc, do đó, nằm trong việc hiểu cách nền kinh tế thị trường hoạt động.

Khái niệm quan trọng nhất trong toàn bộ logic của chủ nghĩa tư bản là hàng hóa, cụ thể là sức lao động. Một thế giới hàng hóa là thế giới mà đa số dân số phụ thuộc vào việc bán sức lao động của họ như một hàng hóa dưới dạng công việc được trả lương.

Nói cách khác, để tồn tại, con người phải bán khả năng lao động của mình trong cùng một thị trường như bất kỳ hàng hóa nào khác. Như nhà kinh tế chính trị Adam Smith đã nhận ra từ thế kỷ 18, nhu cầu con người giống như bất kỳ hàng hóa nào khác. Dù cho có nhiều mặt tích cực và đáng khen ngợi của nền kinh tế thị trường, việc biến con người thành hàng hóa tạo ra hai hậu quả tiêu cực.

Thứ nhất, khi con người trở thành hàng hóa, họ trở thành đối tượng chịu tác động của các lực lượng thị trường tàn nhẫn ngoài tầm kiểm soát của họ. Họ đối mặt với một thế giới đặc trưng bởi sự bất an liên tục, vì thị trường bán sức lao động của họ, và khiến con người trở nên phụ thuộc vào các lực lượng không quan tâm đến họ.

Thứ hai, như nhà xã hội học Đan Mạch Gosta Esping-Andersen từng viết trong cuốn “The Three Worlds of Welfare Capitalism” (1990) rằng “thị trường trở thành một nhà tù đối với người lao động”. Để sống sót và cố gắng phát triển, con người áp dụng các giá trị và chuẩn mực của những tù nhân thị trường - cạnh tranh cá nhân, tự ái, tập trung vào lợi ích vật chất ngắn hạn. Trong thực tế, những giá trị này làm giảm sự hài lòng trong cuộc sống.

Ngày nay, việc con người bị biến thành hàng hóa biểu thị dưới rất nhiều định dạng: một giám đốc chỉ chăm chăm “né” đóng bảo hiểm xã hội cho nhân viên; chính những nhân viên cạnh tranh, ganh ghét nhau để giành chút quyền lợi, bổng lộc; phụ huynh chỉ lo chạy trường, chạy điểm, hơn là quan tâm đến đời sống tinh thần của con cái; hoặc người ta đo đếm nhau thật nhanh bằng chính những hàng hóa trên người, như là đồ hiệu, xe cộ.

Trong một xã hội kiểu vậy, một người không thể gọi là “sống được”, nếu họ không thể bán sức lao động thành công, do bị bệnh tật, già yếu, khuyết tật, cần chăm sóc cho thành viên gia đình, mong muốn cải thiện vị trí của mình thông qua việc học lên cao, hoặc đơn giản là không thể tìm thấy việc làm (đủ tốt) khi kinh tế khó khăn.

Các con số về phát triển kinh tế và tăng trưởng GDP không giải quyết được chuyện này. Một tấm lưới an toàn để đỡ một cá nhân trước những hiểm nguy bủa vây của thị trường là điều mà một người nên nhận được vì họ là công dân, không phải vì họ có thể trả tiền cho nó.

Trong một nỗ lực tự hỏi mình xem liệu những chủ đề đang gây tranh cãi trên mạng, kiểu như giá vé vài triệu đồng đi xem BlackPink là đắt hay rẻ, gây ảnh hưởng thực sự đến đâu, tôi đã hỏi vài người lao động sống quanh bán kính sân vận động Mỹ Đình, nơi BlackPink diễn, và đều nhận được cùng câu trả lời: Họ thậm chí không biết ban nhạc ấy là những ai.

Sự kiện văn hóa gây tiếng vang (lẫn thị phi) lớn nhất trong vài ngày qua, bất chấp những nỗ lực truyền bá phi thường và đắt đỏ của thị trường, hóa ra vẫn miễn nhiễm hoàn toàn với một số người vẫn còn quay quắt với khái niệm “sống được”. Thậm chí, chính việc họ không còn quan tâm đến đời sống văn hóa tinh thần của cá nhân và gia đình, cũng là biểu hiện của một sự bần cùng ít người nói ra.

Phạm An