Nâng cao văn hóa tại triển lãm: Khi "hội chợ" lấn át giá trị văn hóa

Không gian triển lãm vốn được kỳ vọng là không gian của cái đẹp, của sự lắng đọng và tôn vinh tinh hoa để công chúng có cơ hội được dẫn dắt qua tầng lớp tri thức, cảm xúc. Song, ngày càng nhiều sự kiện khiến công chúng thất vọng: trưng bày sơ sài; âm thanh tạp nham, mở hết công suất; môi trường bị bỏ mặc với rác thải ngổn ngang.

Những “cuộc đua” thiếu lành mạnh

Không khó để nhận ra, nhiều triển lãm hiện nay được dựng lên trong trạng thái chạy cho kịp tiến độ hơn là hướng đến chất lượng thực sự. Gian trưng bày sơ sài, nội dung rời rạc, nhiều khi chỉ bày biện vài sản phẩm gọi là cho có. Do đó, người xem không thể tìm thấy mạch nội dung xuyên suốt, thay vào đó là tập hợp rời rạc của những ấn phẩm, vật phẩm được xếp đặt vội vàng.

Sự thiếu chỉn chu ấy vừa làm giảm giá trị nghệ thuật, đồng thời khiến công chúng có cảm giác bị coi thường, thậm chí bị đánh tráo trải nghiệm văn hóa. Nghiêm trọng hơn, có không ít trường hợp còn để xảy ra sai lệch về nội dung chính trị, lịch sử, văn hóa. Chú thích ảnh nhầm lẫn giai đoạn kháng chiến; bản đồ di sản in thiếu địa danh; tên nhân vật lịch sử bị viết sai; hoặc có triển lãm nghệ thuật đương đại “sáng tạo” quá đà trên biểu tượng lịch sử, biến tấu thành một thứ giễu nhại khó chấp nhận...

Những sai sót tác động vào công chúng, đặc biệt là lớp trẻ nhận thức lệch lạc hoặc niềm tin bị đánh mất. Với các lĩnh vực liên quan đến lịch sử, văn hóa, chính trị… sự cẩu thả còn tiềm ẩn nguy cơ làm tổn thương ký ức cộng đồng và hình ảnh quốc gia.

Với không gian triển lãm, nếu không đặt nền tảng bằng sự chuẩn xác và chiều sâu, thẩm mỹ… thì chỉ là cái vỏ của “sự kiện văn hóa”, trong khi nội dung bên trong trống rỗng, hời hợt, thậm chí sai lệch. Đặc biệt, khi điều đó lặp đi lặp lại, công chúng đương nhiên quay lưng, niềm tin văn hóa bị bào mòn, còn nghệ thuật bị biến thành thứ “trang trí hội chợ”.

Trong nhiều sự kiện gần đây, âm thanh trong các cuộc triển lãm trở thành “búa tạ”: loa đài mở hết cỡ, playlist vô tội vạ, hiệu ứng tràn lan và những tiếng micro gằn át cả giọng người đã trở thành nỗi ám ảnh của người đến triển lãm... Trong mớ hỗn độn âm thanh chói tai ấy, khách tham quan không còn thì giờ để tham quan, đối thoại với tác phẩm hay với nhau mà chỉ biết che tai, né tránh, rút ngắn thời gian để mau mau thoát ra thứ âm nhạc hổ lốn mạnh ai nấy mở. Hình ảnh quen thuộc là các trưng bày liền kề “đấu” nhau bằng âm lượng; tiết mục biểu diễn live tràn âm lên toàn không gian; văng vẳng quảng cáo; jingles, playlist lấn át… Âm thanh quá ồn ào đã tước đi khả năng tiếp nhận văn hóa, gây căng thẳng, ảnh hưởng đến sức khỏe công chúng.

Theo các chuyên gia, nguyên nhân của việc “cạnh tranh” này ngoài bắt nguồn từ sự thiếu hiểu biết về thiết kế âm thanh và quy tắc lễ nghi triển lãm còn là áp lực “tăng tương tác”, “hút check-in”. Hầu hết các triển lãm đang thiếu sự phân vùng âm thanh, thiếu chuyên gia âm học khi thiết kế không gian hoặc đơn giản là các bên tham gia không được giao nhiệm vụ, yêu cầu cam kết chung về “quản trị âm lượng”. Kết quả đã dẫn đến một nghịch lý: cố gắng gây chú ý bằng mọi giá nhưng lại triệt tiêu khả năng người xem lưu lại lâu hơn - điều vốn quyết định giá trị của bất kỳ triển lãm nào.

Đi dọc theo các gian trưng bày trong và sau mỗi cuộc triển lãm, không khó để bắt gặp cảnh tượng những chiếc cốc nhựa dở dang, túi nilon bay lả tả hay tờ rơi quảng cáo vương vãi dưới chân. Đáng buồn là những hình ảnh ấy lại xuất hiện ngay trong không gian vốn được coi là biểu tượng của sự sáng tạo, cái đẹp và tri thức cộng đồng.

Triển lãm, về bản chất, phải là nơi con người tìm thấy sự thuần khiết, ngưỡng mộ trong trải nghiệm văn hóa; là môi trường được gìn giữ sạch sẽ, ngăn nắp nhằm tôn vinh các tác phẩm nghệ thuật, sản phẩm sáng tạo. Thế nhưng, môi trường ô nhiễm đã phủ bề mặt nhếch nhác lên không gian vốn cần trang trọng, trong lành ấy. Thực trạng này vừa phản ánh sự thiếu ý thức của một bộ phận khách tham quan và cũng bộc lộ những lỗ hổng rõ rệt trong khâu tổ chức, giám sát.

Một triển lãm được đầu tư lớn về kinh phí cho dàn dựng, ánh sáng, âm thanh… nhưng lại bỏ quên những chi tiết tưởng nhỏ mà thực ra là cốt lõi: công tác vệ sinh, thu gom rác, và việc tạo lập một nếp văn hóa tham dự văn minh. Người tham quan đến để thưởng thức nghệ thuật nhưng chính họ đôi khi đã xâm phạm tới sự sạch, đẹp của không gian. Một triển lãm thành công, ngoài nội dung trưng bày, còn thể hiện ở sự tinh tế trong từng chi tiết tổ chức, từ ánh sáng, âm thanh, cho tới không khí an toàn, sạch đẹp. Nếu không thay đổi, những “vết bẩn” ấy sẽ làm biến đổi hình ảnh của cả sự kiện, làm giảm uy tín, sức hấp dẫn của văn hóa triển lãm trong mắt công chúng và bạn bè quốc tế.

Trả lại giá trị văn hóa cho triển lãm

Ngoài chức năng trưng bày các công trình, tác phẩm, hiện vật hay biểu hiện của ý tưởng sáng tạo, triển lãm còn là không gian để công chúng tiếp nhận tri thức, thưởng thức cái đẹp và tìm thấy sự đồng điệu về văn hóa, tinh thần. Thực trạng ngày càng nhiều triển lãm dần bị “hội chợ hóa”, ồn ào, bề bộn, thiếu chiều sâu, đang khiến công chúng mệt mỏi thay vì hứng khởi. Để trả lại đúng ý nghĩa, giá trị văn hóa cho triển lãm, cần sự thay đổi đồng bộ, nghiêm túc và có tầm nhìn từ nhiều phía.

Đầu tiên, ở trách nhiệm của ban tổ chức, cần đầu tư vào khâu giám tuyển, thẩm định, biên tập nội dung, coi đó như yếu tố sống còn, bởi chỉ có sự chọn lọc kỹ lưỡng mới giúp triển lãm thực sự thuyết phục và có giá trị. Một gian trưng bày với tác phẩm ít nhưng tinh, chú giải mạch lạc, có khi còn để lại dư âm sâu sắc hơn nhiều so với không gian ngổn ngang và lộn xộn, thiếu định hướng. Ban tổ chức cần thoát khỏi tâm lý làm cho có, chạy theo số lượng để hướng tới những sản phẩm tinh thần đủ chiều sâu, sức sống lâu dài.

Ở góc độ không gian, mỗi chi tiết trong dàn dựng đều phải hướng tới việc tạo ra bầu không khí cuốn hút nhưng đủ sự trang nhã, phù hợp với tính chất văn hóa. Bên cạnh vẻ đẹp rực rỡ, vẫn có những khu vực cần ánh sáng vừa đủ, khoảng trống yên tĩnh, nhạc nền dễ chịu để trở thành phần “ngoại cảnh” giúp nâng tầm trải nghiệm của công chúng. Bởi lẽ đó, không gian và âm nhạc cần được xác định là “ngôn ngữ phụ trợ” cho tác phẩm chứ không phải yếu tố phô trương thành ra “tra tấn” khách đến triển lãm.

Bên cạnh đó, vấn đề môi trường cũng chính là thước đo cho tính chuyên nghiệp, sự tôn trọng đối với công chúng. Một triển lãm an toàn, sạch đẹp sẽ tạo cảm giác thư thái, khiến người tham quan tập trung hơn vào quá trình thưởng thức. Ngược lại, khi môi trường bị ô nhiễm, có thể phá vỡ hoàn toàn ấn tượng tổng thể. Do đó, ban tổ chức cần siết chặt quy trình vệ sinh, quản lý các gian hàng ẩm thực, bố trí đủ thùng rác tại các vị trí thuận tiện, khuyến khích sử dụng vật liệu thân thiện môi trường, hạn chế tối đa nhựa dùng một lần. Đồng thời, cần có đội ngũ nhân sự giám sát, nhắc nhở và xử lý kịp thời, để bảo đảm rằng không gian văn hóa thực sự là không gian xanh.

Từ phía khách tham quan, ý thức, thái độ như bỏ rác đúng chỗ, nói khẽ khi trao đổi. Khán giả chính là những người giữ mạch nguồn cho triển lãm, nếu họ bước vào bằng tâm thế văn minh thì không gian ấy sẽ trở thành nơi cộng hưởng của tri thức và cái đẹp.

Triển lãm, xét đến cùng chính là không gian lan tỏa những giá trị tri thức, nghệ thuật và bản sắc của mỗi vùng miền, đất nước. Không gian ấy phục vụ hôm nay nhưng hoàn toàn có thể lưu giữ, lan tỏa ký ức văn hóa cho mai sau. Nếu để tình trạng “hội chợ hóa” lấn át, công chúng sẽ dần quay lưng và triển lãm sẽ đánh mất chức năng quan trọng trong việc nuôi dưỡng đời sống tinh thần cộng đồng. Nâng cao văn hóa triển lãm vừa là yêu cầu cấp thiết để các sự kiện diễn ra thành công, song, quan trọng hơn đó là cam kết lâu dài đối với công chúng và với chính nền văn hóa dân tộc.

Triển lãm thành công ngoài định lượng về lượt khách tham quan, tương tác, còn ở câu chuyện công chúng còn lưu giữ điều gì trong tâm trí và trái tim. Đó có thể là nguồn tri thức mới, ấn tượng đẹp hay đơn giản là niềm tin rằng văn hóa vẫn đang được gìn giữ đúng nghĩa. Khi niềm tin ấy được bồi đắp, tình cảm của công chúng dành cho văn hóa sẽ trở thành nền tảng vững chắc để xây dựng một đời sống tinh thần lành mạnh, phong phú và bền vững cho xã hội.

Lữ Mai