Tuần dương hạm Mỹ từng “bắn nhầm” máy bay dân sự Iran khiến 290 người chết

Được tổ chức Hàng không dân dụng quốc tế ICAO xếp vụ bắn nhầm này vào hạng thứ 9 trong những thảm họa hàng không tồi tệ nhất lịch sử.
Ngày 3/7/1988, cách đây 30 năm, máy bay chở khách Airbus A-300 203 B2, số hiệu IR655, tên đăng ký quốc tế EP-IBU của hãng hàng không Iran Air bị tuần dương hạm USS Vincenne (CG-49) bắn nhầm vì tưởng là máy bay F-14 của Iran trên vịnh Ba Tư. Thảm họa khiến 274 hành khách cùng 16 thành viên phi hành đoàn thiệt mạng. Thủ phạm gây ra thảm kịch này là tuần dương hạm USS Vincenne (CG-49), lớp Ticonderoga, một trong những chiến hạm hiện đại nhất thời điểm đó. Đây được coi là một thảm họa không chỉ cho Iran mà cho cả hải quân Mỹ vì nhầm lẫn tai hại.
Nhầm lẫn chết người
Khoảng 10h17 ngày 3/7/1988 định mệnh, cơ trưởng Mohsen Rezaian cùng phi hành đoàn của chiếc Airbus A300B2 số hiệu 655 của hãng hàng không Iran Air được lệnh cất cánh từ sân bay Bandar Abbas (phía nam Iran) lên đường đi Dubai.
Trong khoảng thời gian đó, Hải quân Mỹ đang thử nghiệm hệ thống chiến đấu Aegis trên tuần dương hạm USS Vincennes gần eo biển Hormuz - nơi chuyến bay 655 sẽ bay ngang qua.
Tuần dương hạm USS Vincennes lưu đỗ tại vịnh Persian trong bối cảnh cuộc chiến tranh Iran - Iraq vẫn đang diễn ra, được triển khai nhằm bảo vệ tàu chở dầu của Kuwait cũng như hạn chế các hoạt động tàu ngầm của Iran. Hạm trưởng USS Vincennes lúc đó là Tướng William C. Rogers III.
Giống như phần lớn các máy bay hiện đại, chiếc Airbus của Iran Air được trang bị hệ thống phát sóng nhận dạng - một phiên bản nâng cấp hơn của hệ thống “nhận dạng, bạn hay thù” (IFF) được dùng trong Chiến tranh Thế giới thứ II.
Sau khi cất cánh khỏi đường bay số 21, chiếc Airbus A300B2 mã hiệu 655 được lệnh từ trạm kiểm soát không lưu Bandar Abbas yêu cầu bật hệ thống phát sóng nhận dạng và hướng về vịnh Persian.
Tín hiệu máy bay 655 xuất hiện trên radar của tàu tuần dương Vincennes vào lúc 10h17 và 10h19. Theo các tài liệu điều tra sau này của chính phủ Mỹ, tàu Vincennes đã nhầm chiếc máy bay dân sự này sang thành một chiếc chiến đấu cơ.
Giới chức lúc đó đã nhận dạng các thông số bay của chiếc A300B2 giống như một chiếc F-14A của không quân Iran. Theo Đô đốc William Crowe, Tổng Tham mưu trưởng Liên quân Mỹ, hệ thống phát sóng nhận dạng của máy bay dân sự 655 đã phát ra một mã ở kênh quân sự “Chế độ 2”.
Trong 3 phút tiếp theo, tàu Vincennes đã đưa ra tín hiệu cảnh báo ngược lại trên tần số báo động hàng không quân sự, và cũng đã nhiều lần cố liên lạc với phi hành đoàn chuyến bay 655 nhưng không có lời hồi đáp.
Đến 10h24, Tướng Rogers ra lệnh bắn hai tên lửa phòng không SM-2ER vào chiếc máy bay nghi ngờ là chiến đấu cơ F-14A kia. Chiếc máy bay chở 290 người bốc cháy và rơi xuống vịnh Persian., không một ai sống sót.
Ngay chiều hôm đó, trực thăng Iran và tàu cứu hộ đã khẩn trương đến khu vực máy bay rơi để tìm kiếm thi thể người gặp nạn. Chỉ cho đến tận tối muộn cùng ngày, binh sĩ hải quân và những người trên tàu Vincennes mới nhận ra sai lầm chết người của mình.

Hành động khó hiểu của Mỹ
Ngày 6/7/1988, Hiệp hội điều tra Hải quân do Chuẩn Đô đốc William M. Fogarty chỉ đạo bắt đầu tiến hành điều tra tại Bahrain. Các phiên điều trần chính thức diễn ra chỉ 1 tuần sau đó, và toàn bộ quá trình điều tra cũng như báo cáo gửi tới Hải quân được hoàn thành vào ngày 28/7.
Bản báo cáo điều tra kết luận, việc khai hỏa tên lửa nhằm vào máy bay 655 của Iran là một quyết định hoàn toàn tỉnh táo của chỉ huy trưởng dựa trên hoàn cảnh nghi ngờ tàu chiến đang cận kề mối đe dọa lớn từ phía đối phương.
Bày tỏ niềm thương tiếc trước các nạn nhân trong thảm kịch song chính phủ Mỹ khẳng định không nhận trách nhiệm cũng như xin lỗi về bất kỳ hành động sai trái nào gây nên vụ bắn rơi máy bay. Thậm chí thủy thủ đoàn có mặt trên tàu Vincennes còn được trao giải và nhận huân chương chiến công.
Hộp đen của chiếc máy bay A300B2 xấu số vẫn chưa được tìm thấy và các nhà điều tra vẫn không thể nào biết được chu trình bay của chiếc A300B2 lúc đó ra sao, cũng như liệu rằng phi hành đoàn có “phớt lờ” các tín hiệu cảnh báo của phía tàu ngầm Mỹ hay đơn giản là không hề nghe thấy. Tuy nhiên, trên tàu Vincennes vẫn còn hộp đen riêng, radar AN/SPY - 1 và hệ thống máy tính điều khiển vũ khí lắp đặt trên tàu.
Theo như kết luận báo cáo, Hải quân Mỹ cho rằng, họ đã nhầm chiếc A - 300 với máy bay chiến đấu F - 14 của Iran. Tuy nhiên, dữ liệu từ hệ thống chiến đấu Aegis cho thấy chiếc Airbus A300B2 đang lấy độ cao để bay lên chứ không giảm độ cao hay bổ nhào - động tác điển hình của các cuộc không kích.
Tại các thiết bị thu dữ liệu cũng không hề có sự xuất hiện nào khác ngoài tín hiệu ở kênh dân sự “Chế độ 3, mã 6760” của chiếc Airbus 655, nhưng tàu Vincennes vẫn tiếp tục hiểu sai tín hiệu.
Nhiều người nghi ngại rằng tàu Vincennes liên tục gửi cảnh báo qua tần số quân sự trong khi chiếc A300B2 lại không được thiết kế để nhận các tần số này, và khi tàu Vincennes phát tần số dân sự khẩn cấp thì có thể nó đã hướng sang một máy bay khác.
Theo ghi nhận của các đài điều khiển không lưu, máy bay A300B2 mã hiệu 655 còn liên lạc radio và sử dụng tần số dân sự chuẩn, thậm chí còn nói bằng tiếng Anh với nhân viên trạm kiểm soát Bandar Abbas chỉ vài giây trước khi bị tàu Vincennes bắn.
Một bản báo cáo điều tra của Các Tiểu Vương quốc Ả rập thống nhất (UAE) cho biết lúc bắn, tàu Vinccenes đang ở trong lãnh hải của Iran, chứ không phải ở cách 64 km về phía nam (nơi con tàu chính thức được lệnh lưu đỗ ở đó) như Chỉ huy trưởng Roger và chính phủ Mỹ tuyên bố.
Hơn nữa chuyến bay 655 cũng ở trong tuyến đường bay thương mại, chứ không hề đi chệch hướng 6 km như trong báo cáo.
Hai phóng viên điều tra John Barry và Roger Charles của tờ Newsweek cho rằng chỉ huy trưởng Rogers đã hành động bất cẩn mà không có sự suy tính kỹ càng, cũng như buộc tội chính phủ Mỹ bao che cho hành động sai lầm từ phía quân mình.
Cũng cần phải lưu ý rằng, máy bay thương mại A330 có kích thước lớn hơn và hình dáng rất khác máy bay tiêm kích F14 Tomcat.
Mãi cho đến 8 năm sau, chính phủ Mỹ mới bồi thường cho gia đình các nạn nhân, và họ chỉ "bày tỏ sự hối tiếc sâu sắc", không một lời xin lỗi.
Vào ngày 19/8/1988, gần 7 tuần sau thảm họa, Lầu Năm Góc công bố một báo cáo 53 trang về vụ việc. Mặc dù không đề cập trực tiếp nhưng báo cáo kết luận gần như tất cả các thông tin ban đầu về vụ 655 - "những sự việc" mà giới chức cấp cao được dẫn lời đổ tội cho phi công Iran Air - là sai sự thật.
Tuy nhiên, báo cáo vẫn khẳng định hạm trưởng cùng các sĩ quan trên tàu Vincennes đã hành động đúng.
Không lâu sau vụ việc, Iran yêu cầu Hội đồng Bảo an lên án Mỹ vì "hành động tội ác" của nước này nhằm vào chuyến bay 655. Phó Tổng thống George H. W. Bush - người đã đánh bại Ronald Reagan trong cuộc đua vào Nhà Trắng - tuyên bố khi vận động tranh cử: "Tôi sẽ không bao giờ xin lỗi về nước Mỹ. Tôi không quan tâm những sự việc đó là gì".
Cuối cùng vào năm 1996, chính quyền Tổng thống Bill Clinton đã bày tỏ "sự tiếc nuối sâu sắc" và trả cho chính phủ Iran 131,8 triệu USD tiền bồi thường, với 61,8 triệu trong số này dành cho gia đình các nạn nhân. Đổi lại, Tehran nhất trí không đưa vụ kiện chống Mỹ ra Tòa án Công lý Quốc tế.
Sau từng ấy năm, đa số người Iran vẫn tin rằng vụ bắn rơi chiếc IR655 là hành động có chủ ý. Họ thấy khó chấp nhận rằng Hải quân Mỹ có thể hành động nhầm lẫn tệ hại như vậy!

Lê Thanh (st)